UNUTULMAYA YÜZ TUTMUŞ - Resul TOPRAK

SAYA GEZME – KIŞ YARISI OYUNU

Çocukluğum da bizim köy ve çevre köylerinde saya gezme kış yarısı oyunu oynanır ve bu geleneğini orta Asyadan geldiğini söylerlerdi büyüklerimiz bende geçen günlerde Malatya’nın bir kaç ilçesinde de yapılınca bende kaleme alıp hatırlatmak istedim.

Hayvancılık, folklor yönünden edebiyatımıza ve
inançlarımıza çok şeyler kazandırmıştır. Sivas halkının
hayvan sevgisi, koç katımı, davar yüzü (saya gezme) gibi
birçok adetleri kökleştirmiştir. Sivas Folklorunda
davar yüzü ve koç katımı törenlerine ait folklorik bilgilere
ulaşılarak unutulmaya yüz tutan kış yarısı saya gezme oyunu.Araştırmalarda kuzuların doğumuna elli
gün kala ya da koç katımından yüz gün sonra, kuzunun
anasının karnında canlandığına,
tüylerinin çıktığına inanılan
bu günlerde “davar yüzü” ya da “saya gezme” denilen
bir seyirlik oyunun düzenlendiği belirlendi. Doğacak sürü
yavrularının sağlıklı, verimli ve bereketli olması ümidiyle
kışın en soğuk ayında her sürü sahibinin kapısında tek tek
oynanan bu oyun ekibinin beş kişiden (bir Arap, gelin, dede,
deve ve tilki) oluştuğu; ekibin köyde gezerek, mani söyleyip
yiyecek ve bahşiş (arpa, bulgur, yağ, yumurta vb) topladığı;
toplanan bu yiyeceklerin hayvanların yemlerine (sağlıklı
doğum, bolluk ve bereket getirmesi dileğiyle) katıldığı;
koç katım zamanı koçların “aşı toprağı” denilen kırmızı
toprakla ya da renkli boyalarla süslendiği, koç katım duasının
okunarak silahların atıldığı, hangi koyunun “koçsadığı”,
hangi keçinin “tekesediği”nin izlendiği ve bugünün yeni
bir başlangıç tarihi olarak pazarlıklarda, borçlanmalarda
kabul gördüğü belirlendi. Sonuç olarak, koç katımının genel
olarak sonbaharda yapılmasının, yavrulama zamanlarını
kış soğuklarından bahar başlangıcına ötelemek ve doğaca
yavruların soğuktan ve açlıktan kırılmasını önlemeye yönelik
olduğu; davar yüzü oyununun da doğacak kuzuların sağlıklı
ve verimli olması dileğini taşıdığı söylenebilir. Bu törenlerin,
Orta Asya Türk kültürünün bir devamı şeklinde geliştiği ve
bu çalışmalar ile bu geleneklerin Yazılı Türk Kültür birikimine
kazandırılabileceği ileri sürülebilir.

Söylenen manilerden birkaç tanesi şöyledir:

“Hey! Kayadan kayadan,
Yılan aktı kayadan.
Açlığımızdan gelmedik,
Susuzluğumuzdan gelmedik,
Oyunumuz vardı Saya’dan…
Alahey! diyelim arkadaşlar!”

“Hey! Hu muydu, hu muydu?
Ayran mıydı, su muydu?
Elden ele geldiğimiz,
…… Ağanın evi bu muydu?
Alahey! deyin uşaklar, alahey!”

“Hey hayadan hayadan,
Yılan akar kayadan,
Acımızdan gelmedik,
Töremiz var sayıdan”

“Davarın yüzü bitti,
Kuzunun tüyü bitti.
Ne kaldı, ne kalmadı?
Elli gün kaldı, kalmadı.
Alahey! deyin arkadaşlar!”

“Elli günden sonra,
Gümbür gümbür yayarlar,
Hoşur hoşur sağarlar.
Alahey! deyin uşaklar!”

“Saya saya sallıbağ,
Dört ayağı nallıbağ,
Yağ verenin oğlu olsun,
Peynir verenin kızı olsun.
Hiç vermeyenin topal bir kızı olsun”

Bu şekilde olan adetlerimizin unutulmaya başladı bunları gün yüzüne çıkarıp hatırlatmak.

KAYNAKLAR

1. Kafesoğlu İ. Türk millî kültürü. Ankara, Ötüken Yayınları, 1997, s.317.
2. Kuzucular E. Koç katımı. Sivas Folkloru, 1973;7:16-17.
3. Türk Dil Kurumu (TDK) Sözlüğü. “Saya” maddesi. Erişim Tarihi: 14.05.2013, Erişim: http://ked.tdk.org.tr/index.
   php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.52e25b735ab520.44265292.
4. Albayrak N. Ansiklopedik halk edebiyatı terimleri sözlüğü. İstanbul: L&M Yayıncılık, 2004, s.347.
5. Düzgün D. Türkiye ve Azerbaycan sahalarında uygulanan saya geleneğinin karşılaştırmalı tahlili. Milli Folklor 2005;65:24-
   6. Özdemir N. Türkiye’deki halk eğlenceleri ve kış eğlenceleri. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Halk Müziği,
      Oyun, Tiyatro, Eğlence. Ankara, c.III, 1997: s.279-291.
6. Doğan T. İran Azerbaycanı’nda (Urmiye’de) “Sayalar” ve Sayaçılar”. Turkish Studies – International Periodical for The
   Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2011;6/4 (Fall):87-95.
7. Turkceciler.com (internet) Köy Seyirlik Oyunları. Erişim Tarihi: 20.04.2013. Erişim:www. koy-seyirlik-oyunlari.html.
8. Bayat F. Sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik bağlamda Yengi Kün (Nevruz): Mitolojik olgudan mitolojik kurguya. Gaziantep
   Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2008; 7(1):139-148.
9. Tikbaş Apak F. Rize-Hemşin-Yazlık köyü örneğiyle mevsimlere ilişkin inanç, bayram ve ritüeller. Acta Turcica (internet)
   Kültürümüzde İklim ve Mevsimler/Mevsimler, İnançlar ve Uygulamalar 2013;5(9):1-15. Erişim Tarihi: 15.04.2013. Erişim:
   http://www.actaturcica.com/sayi9/V_I_5.pdf.
10. Şentürk A. Malatya’da koç koyurma (koç katımı). Türk Folklor Araştırmaları, İstanbul, 1972;14(280): 6470.
11. Ögel B. Türk kültür tarihine giriş I (Türklerde Köy ve Şehir Hayatı). Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları:224, Kültür
    Eserleri:13, 1978, s.87-495.
12. Kutlu M. Şavaklı Türkmenlerde göçer hayvancılık. Ankara, Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları: 84, Gelenek-Görenek
    ve İnançlar Dizisi: 4, Sevinç Matbaası, 1987, s.3-114.

6. Özdemir N. Türkiye’deki halk eğlenceleri ve kış eğlenceleri. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Halk Müziği,
   Oyun, Tiyatro, Eğlence. Ankara, c.III, 1997: s.279-291.

Saygılarımla.